فرهنگ امروز/ حیدر خسروی:

سال ۲۰۱۷ هفتادمین سالگرد راه‌اندازی «ساعت رستاخیز» (Doomsday Clock) است، مفهوم گرافیکی‌ای که در نخستین جلد «بولتن دانشمندان اتمی[۱]» در سال ۱۹۴۷، دو سال پس از جنگ جهانی دوم به وجود آمد. اعضای این مجله در پی ارائۀ تصویری جدی از حال و وضع جهان بودند تا همه را به اقدام عاجل دعوت کنند. ساعت رستاخیز از آن زمان تا به امروز بازنمایانندة وضعیت سلامت و امنیت سیارۀ زمین بوده است. اعضا هر سال مذاکره‌ای ترتیب می‌دهند تا نشان دهند که آیا زمین نسبت به سال قبل مکانی امن‌تر شده یا خطرناک‌تر. به گفتۀ ایوجین رابینوویچ، نخستین سردبیر بولتن، یکی از اهداف بولتن پاسخ‌گویی و ارائۀ راه‌حل برای «جعبه پاندورای علم مدرن» است که سرعت پیشرفت تکنولوژی و اقدامات مقتضی را بررسی می‌کند.

در سال ۱۹۴۷ تنها یک تکنولوژی بود که می‌توانست سیاره را نابود کند و آن بمب اتم بود؛ اما امروز افزایش دما در نتیجة استفادۀ صنعتی از سوخت‌های فسیلی و انتشار گازهای گلخانه‌ای، زندگی در زمینی را که ما می‌شناسیم تغییر خواهد داد و به‌زودی آن را به مکانی نابودشده و مخروبه بدل خواهد کرد، مگر اینکه اقدامی هم‌اکنون یا در آینده‌ای نزدیک صورت بگیرد. هوش مصنوعی و فضای مجازی (سایبری) هم می‌توانند چالش‌های جهانی مشابهی ایجاد کنند. مشکلاتی که اختراعات در این زمینه‌ها می‌توانند ایجاد کنند هنوز کاملاً معلوم نشده‌اند، اما لازم است نگاهی مراقب به آن‌ها داشت.

ساعت رستاخیز امسال زنگ اضطراری غیرمعمول‌تری را به صدا درآورده است. رهبران جهان در تشخیص خطرات و مواجهه با آن‌ها چندان موفقیتی نداشته‌اند. به علاوة تهدیدات بنیادینی که از جانب سلاح‌های هسته‌ای و تغییرات آب‌وهوایی ساطع می‌شوند، واقعیت‌های جهانی دیگری هم رخ نمایانده‌اند و ادبیات گفت‌وگوی کشورها و رهبران با یکدیگر تهدیدآمیزتر و گستاخانه‌تر از قبل شده است. فضای جهانی کنونی در مواجهه با تهدیدات خطرناک به‌وجودآمده نیازمند سیاست‌های اندیشیده و سنجیده‌تری است. اگر فضای تنش به همین منوال باقی بماند و تهدیدات از جانب رهبران ابله جهان روزبه‌روز افزایش یابند، آینده‌ای سخت در انتظار بشریت است. پس لازم است بیشتر در مورد ساعت رستاخیز و این مفهوم نمادین بدانیم.

بولتن دانشمندان اتمی که در سال ۱۹۴۵ توسط دانشمندان دانشگاه شیکاگو راه افتاد، دو سال بعد ساعت رستاخیز را طراحی کرد که تصویری از آخرالزمان را پیش روی جهانیان قرار می‌داد؛ از آن پس این ساعت را نمایشگر آسیب‌پذیری جهان در مقابل فجایعی ازقبیل جنگ اتمی، تغییرات آب‌وهوایی و تکنولوژی‌های جدید می‌دانند.

«رهبران و شهروندان جهان! سی ثانیه به نیمه‌شب نزدیک‌تر شده‌ایم. ۲۶ ژانویه ۲۰۱۷»

در طول سال ۲۰۱۶، زمانی که جامعۀ بین‌الملل نتوانست مهم‌ترین تهدیدات بنیادین پیش روی بشر یعنی سلاح‌های هسته‌ای و تغییرات اقلیمی را به‌درستی تشخیص دهد، چشم‌انداز امنیت جهانی تاریک‌تر شد. ایالات متحده و روسیه که روی هم ۹۰ درصد سلاح‌های هسته‌ای جهان را دارند، به روزآمد کردن نیروهای هسته‌ای‌شان ادامه دادند و مذاکراتی بر سر کنترل سلاح‌ها دیده نشد. کره شمالی چهارمین و پنجمین آزمایش هسته‌ای خود را انجام داد و از توسعۀ توانایی‌های هسته‌ای‌اش در آینده سخن گفت. تهدیدات جنگ هسته‌ای میان پاکستان و هندوستان در کشمیر هم قوت گرفت.

تغییرات آب‌وهوایی نیز سرنوشت بهتری ندارد. معاهدۀ آب‌وهوایی پاریس کار چندانی از پیش نبرده و نتوانسته در کاهش میزان دی‌اکسیدکربن جهانی تغییری ایجاد کند و هیچ کشوری هم حاضر نیست اقدامات مقتضی را انجام دهد. کشورهای جهان سوم به‌درستی چشم‌انتظار به اقدام جهان‌اولی‌ها دارند که مسئول اصلی افزایش این گاز در جو هستند و کشورهای توسعه‌یافته نیز فشار را بر درحال‌توسعه‌ها وارد می‌کنند. با خروج ایالات متحده از معاهده که دومین کشور تولیدکنندۀ بالاترین میزان گازهای گلخانه‌ای در جهان بعد از چین است، وضعیت ظاهراً بغرنج‌تر هم شده است. زمین همچنان در حال گرم شدن است. نگه داشتن دمای آینده زیر سطح دمای فاجعه‌بار نیازمند کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای است، آن هم بسیار بیشتر از آنچه در معاهدۀ پاریس بر سر آن توافق شده است. فعالیت‌های بشر دلیل اصلی تغییرات آب‌وهوایی است و اگر انتشار دی‌اکسیدکربن کاهش نیابد گرمایش جهانی آیندۀ بشریت را با انهدام مواجه خواهد کرد؛ اتفاقی که دیگر نه قهر طبیعت و نه قهر خدایان که نتیجة بلاهت انسان است (مستندهای مهمی در این رابطه ساخته شده‌اند که می‌توانید به این سه نمونه مراجعه کنید:An Inconvenient Truth (۲۰۰۶ & ۲۰۱۷) Merchants of Doubt (۲۰۱۴); Before the flood (۲۰۱۶)).

تهدیدات از جانب تکنولوژی و فضای مجازی نیز بر تمام این مشکلات بار شده است. در ماه دسامبر آژانس‌های اطلاعاتی ایالات متحده به این نتیجه رسیدند که روسیه در انتخابات ۲۰۱۶ آمریکا دخالت کرده است تا به روی کار آمدن دونالد ترامپ کمک کند؛ چیزی که آسیب‌پذیری سیستم‌های اطلاعاتی اصلی را در فضای سایبری نشان می‌دهد. اخبار اشتباه، هک و انتشار ایمیل‌های به لحاظ سیاسی حساس، بدون شک تأثیر مهمی در انتخابات ایالات متحده داشته است. در سال ۲۰۱۳ سریالی بریتانیایی ساخته شد به نام Black Mirror که اپیزود اول فصل نخست آن به‌خوبی چنین استفاده‌ای از رسانه را در راه تأثیرگذاری بر سیاست و بار آوردن رسوایی نشان می‌دهد. علاوه بر بحث امنیت سایبری، افزایش توانایی سیستم‌های ماشینی مستقل -ازقبیل ربات‌هایی با هوش مصنوعی یا اتومبیل‌های خودکنترلگر- هم مجموعۀ تازه‌ای از خطرها را ایجاد می‌کنند. به نظر می‌رسد باید فیلم‌های علمی-تخیلی هالیوودی را که تاکنون غیرواقعی می‌دانستیم و فکر می‌کردیم از آینده‌ای بسیار دور حرف می‌زنند و ربطی به اکنون ندارند بیشتر جدی بگیریم. فارغ از سویة ایدئولوژیک بسیاری از این فیلم‌ها و فیلم‌های آخرالزمانی و پساآخرالزمانی هالیوودی، سویة دیگر آن‌ها حامل واقعیتی است که در حال حاضر چیزی واقعی‌تر از آن وجود ندارد: مواجهه با نابودی جهان (مرگ).

در سال ۲۰۱۷ به خاطر به اوج رسیدن این تهدیدات، ساعت رستاخیز روی دو و نیم دقیقه به نیمه‌شب قرار دارد. از سال ۱۹۴۷ فقط یک بار ساعت رستاخیز نزدیک‌تر از اکنون به نیمه‌شب بوده و آن هم برمی‌گردد به سال ۱۹۵۳ که دو دقیقه به نیمه‌شب بوده است. در سال ۱۹۵۲ ایالات متحده تصمیم گرفت نخستین بمب هیدروژنی‌اش -سلاحی بسیار قدرتمندتر از هر بمب اتمی- را آزمایش کند، ۹ ماه بعد شوروی هم بمب هیدروژنی خود را آزمایش کرد؛ در نتیجه بشریت در معرض تهدید انهدام مطلق قرار گرفت، اما بعد از آن هیچ‌گاه مثل امروز ساعت رستاخیز نزدیک به نیمه‌شب نبوده است. گرمایش زمین، بمب اتم و تکنولوژی تهدیداتی بسیار جدی هستند که حتی برخی دانشمندان چون استفان هاوکینگ را هم وادار به واکنش کرده‌اند تا پیش‌بینی کند که اگر وضعیت بشر به همین منوال پیش برود صد سال دیگر اثری نه از کرۀ زمین خواهد بود و نه گونۀ جانوری انسان.

طی ۷ دهۀ گذشته ساعت رستاخیز در سال‌های مختلف این زمان‌ها را نشان داده است:

۱۹۴۷: ۷ دقیقه به نیمه‌شب/ ۱۹۴۹: ۳ دقیقه به نیمه‌شب/ ۱۹۵۳: ۲ دقیقه به نیمه‌شب/ ۱۹۶۰: ۷ دقیقه به نیمه‌شب/ ۱۹۶۳: ۱۲ دقیقه به نیمه‌شب/ ۱۹۶۸: ۷ دقیقه به نیمه‌شب/ ۱۹۶۹: ۱۰ دقیقه به نیمه‌شب/ ۱۹۷۲: ۱۲ دقیقه به نیمه‌شب/ ۱۹۷۴: ۹ دقیقه به نیمه‌شب/ ۱۹۸۰: ۷ دقیقه به نیمه‌شب/ ۱۹۸۱: ۴ دقیقه به نیمه‌شب/ ۱۹۸۴: ۳ دقیقه به نیمه‌شب/ ۱۹۸۸: ۶ دقیقه به نیمه‌شب/ ۱۹۹۰: ۱۰ دقیقه به نیمه‌شب/ ۱۹۹۱: ۱۷ دقیقه به نیمه‌شب/ ۱۹۹۵: ۱۴ دقیقه به نیمه‌شب/ ۱۹۹۸: ۹ دقیقه به نیمه‌شب/ ۲۰۰۲: ۷ دقیقه به نیمه‌شب/ ۲۰۰۷: ۵ دقیقه به نیمه‌شب/ ۲۰۱۰: ۶ دقیقه به نیمه‌شب/ ۲۰۱۲: ۵ دقیقه به نیمه‌شب/ ۲۰۱۵: ۳ دقیقه به نیمه‌شب/ ۲۰۱۶: ۳ دقیقه به نیمه‌شب/ ۲۰۱۷: ۲.۵ دقیقه به نیمه‌شب.

منبع: http://thebulletin.org